Struikelstenen

Op 16 en 17 april 2018 werden in Zaandam en Koog aan de Zaan de eerste 31 van in totaal bijna 170 struikelstenen gelegd.

Later in 2019 en in 2020 werden er ook stenen geplaatst voor de overige omgekomen Joodse inwoners van de Zaanstreek.

Ze worden geplaatst in de stoep voor het huis waarin zij als laatste in vrijheid hebben geleefd. De Struikelstenen, of Stolpersteine, zijn bedacht door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig.

De eerste twee stenen zijn in Zaandam door Gunter Demnig zelf geplaatst op Bevrijdingsdag 2009. Deze kunt u vinden voor het woonhuis aan de Westzijde 262 in Zaandam.

Hieronder vind je meer informatie over de toenmalige bewoners.

Als je vanaf de Dam door de Westzijde in Zaandam loopt, kom je op een gegeven moment aan je linkerhand voor een statige witte villa het monument ter nagedachtenis aan de verzetstrijders Hannie Schaft en Jan Bonekamp tegen.

Wat je nu weet is dat er in die zelfde Westzijde nog een monument is ter nagedachtenis aan slachtoffers van de tweede wereldoorlog.

Het huis in de Westzijde.

Als je oversteekt en verder loopt richting de Bernardbrug kom je op een gegeven moment langs nummer 262.

In de stoep voor de ingang van dit stijlvolle huis aan de Zaan zijn twee stenen met een inscriptie gemetseld.

Hoe komen deze kleine stenen hier en wat is de achtergrond?

Oorspronkelijk heten ze “Stolpersteine”. In Nederland noemen we ze Struikelstenen. Het zijn vierkante betonnen stenen met een messing bovenplaat, met daarin de naam, geboortedatum, deportatiedatum en plaats en datum van overlijden gegraveerd.

De stenen worden geplaatst in het trottoir voor de huizen van mensen die door de nazi's vermoord zijn. Joden, Sinti en Roma, verzetsstrijders, homoseksuelen, Jehova's getuigen, gehandicapten, deserteurs, dienstweigeraars, burgers in dwangarbeid. Het is ter herinnering aan hun deportatie.

Gunter Demnig

Stolpersteine is een project van de Duitse kunstenaar en ondernemer Gunter Demnig geboren in 1947 in Berlijn. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen.

De stenen van 10 bij 10 cm werden lange tijd door de kunstenaar zelf gemaakt en geplaatst. Vanwege de grote vraag helpen nu andere kunstenaars hem. Het project begon in 1994 en inmiddels zijn er meer dan 61.000 Stolpersteine geplaatst in duizenden steden en dorpen in Europa.

Wie waren de bewoners van de Westzijde 262?

Tot 1942 woonde hier het Joodse echtpaar Geertruida Regina van Rhijn en Max (Marcus Louis) Polak. Hij was docent aardrijkskunde handelsrecht en staatswetenschappen op het Zaanlands lyceum.

Max Polak in het midden met gekruisde armen. Om hem heen leerlingen van de vijfde klas van de hbs, 1939 (collectie J. Kakes)

Ik schrok ervan toen ik las dat hij al op 21 november 1940, dus al een paar maanden na het uitbreken van de oorlog, per brief werd ontslagen omdat hij Joods was. Het echtpaar Polak ging onderduiken en nam afscheid van een tante in een bejaardentehuis. Tijdens dit bezoek zijn zij door de nazi's opgepakt. In september 1942 zijn zij vermoord in het concentratiekamp Auschwitz.

Initiatiefnemers voor de plaatsing van deze Stolpersteine zijn drie dochters Bloch, achternichtjes van Geertruida Regina van Rhijn. Met dit initiatief willen ze de liefdevolle herinneringen aan de familie tastbaar maken.

De laatste jaren werden er weer struikelstenen geplaatst. Aan het begin van de oorlog had de Zaanstreek 320 Joodse inwoners. Hiervan hebben 180 de oorlog niet overleefd. 

Er is een wandelroute uitgezet in Zaandam langs plaatsen die een rol hebben gespeeld in de tweede wereld oorlog, hierbij kom je ook langs huizen waar de struikelstenen liggen. Helaas is het niet toegestaan deze directe link op mijn website te plaatsen.

Je kan de route vinden op de Orkaan, de online krant van Zaanstad: https://www.deorkaan.nl/ 

Er is ook een podcast en een audiotour.

In 2019 werden ter hoogte van de Pieter Pauwstraat 94 in Zaandam vier stenen gelegd voor het gezin Littwitz. Daarna werd tijdens een korte ceremonie iets verteld over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in de Zaanstreek in het algemeen en over het gezin dat tot begin 1942 op dit adres woonde in het bijzonder.

Na afloop konden een steentje – bloemen worden nooit gelegd op Joodse ‘graven’ – bij de struikelstenen worden gelegd. Bij de ceremonie waren onder meer leerlingen van de Herman Gorterschool aanwezig.