Leo Polak

Aan het huis op de Korputsingel 16 in Steenwijk staat een gedenkplaat ter herinnering aan Leo Polak, die hier woonde. Ik loop er regelmatig langs en vraag me af wie hij was.  

Leo Polak werd geboren op 6 januari 1880 aan de Woldstraat in Steenwijk en verhuisde korte tijd later met zijn ouders Abraham Polak en Henrietta Cohen naar de Korputsingel. Hij was vanaf 1928 tot aan het eind van zijn leven hoogleraar filosofie in Groningen. Hij had rechten gestudeerd in Amsterdam, waar hij in 1921 promoveerde. In 1925 werd hij buitengewoon hoogleraar aan de universiteit van Leiden in de wijsbegeerte en het recht.

Polak was een vurig pleitbezorger van de open samenleving. Hij wordt beschouwd als een van de peetvaders van het Nederlandse humanisme. Het Humanistisch Verbond wil vooral niet-godsdienstigen een eigen plaats in de maatschappij geven.

Hij was Joods, maar keerde zich al op jonge leeftijd af van het geloof. Hij was voorzitter van de Nederlandse Atheïsten bond en actief als raadslid van de Volksuniversiteit in Groningen.  

Portret van Henriëtte Antoinette Schwarz.

Hij trouwde in 1917 met Henriëtte Antoinette Schwarz, een van de erfgenamen van de essencefabriek Polak & Schwarz. Na het overlijden van zijn schoonvader in 1920 werd Leo Polak president-commissaris van Polak & Schwarz’s Essence-Fabrieken in Zaandam.  

Polak was één van de vroege slachtoffers van de Holocaust. Al in november 1940 werd hij vanwege zijn Joodse afkomst op non-actief gesteld als hoogleraar in Groningen. In februari 1941 werd hij gearresteerd.

Hij was verraden door de rector magnificus van de Groninger universiteit, de pro-nazi Kapteyn. In een brief waarin Polak bezwaar maakte tegen zijn schorsing had hij de Duitse bezetter 'de vijand' genoemd. Kapteyn liet deze brief lezen aan de Duitse autoriteiten.

In mei 1941 werd hij op transport gesteld naar kamp Sachsenhausen waar hij op 9 december overleed.  

Leo Polak en zijn vrouw kregen drie dochters. De tweede dochter Henriëtte jr. nam deel aan het verzet. Zij werd in 1941 op straat in Groningen opgepakt en eerst naar Ravensbrück en vervolgens naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij op 11 november 1942 stierf.

Henriëtte sr. en de twee andere kinderen, Bettina en Annie kwamen in Nederlandse kampen terecht, doken onder en overleefden de oorlog. 

Museum Henriette Polak

Henriëtte wordt ook wel de moeder van het Humanistisch Verbond genoemd. Zij behoort onder meer tot de stichters van het humanistische A.H. Gerhardhuis voor buitenkerkelijke bejaarden in Amsterdam Slotermeer en het Rosa Spier Huis voor oudere kunstenaars en wetenschappers in Laren. In 1972 stichtte zij ter ere van haar man het Leo Polakhuis voor demente bejaarden in Amsterdam-Osdorp. In Zutphen staat het Museum Henriëtte Polak.